Информационные ресурсы

Центральный научный архив (ЦНА) НАН Беларуси имеет более чем 80-летнюю историю. Он организован еще в Институте белорусской культуры – предвестнике Белорусской академии наук. Уже в 30-е годы архив являлся самостоятельным подразделением в структуре Президиума АН БССР и возглавлялся зав. архивом.

В послевоенные годы с развитием Академии наук фонды архива росли. К началу 60-х годов в них насчитывалось 20 тыс.ед.хранения. В начале 80-х годов с открытием академических институтов в областных центрах БССР при них также были образованы архивы, ставшие филиалами ЦНА, фонды которого к этому времени насчитывали около 40 тыс.ед.хранения. Сегодня фонды превышают 50 тыс дел. Увеличилось число источников комплектования ЦНА с 83 в 1988 г. до 96 в 2006 г., которыми, как и 11 иногородними филиалами, ЦНА осуществляет методическое руководство.

В новом тысячелетии возрос интерес исследователей к документам ЦНА. Только в 2005 г. состоялось 164 посещения ЦНА учеными- исследователями НАН Беларуси, преподавателями-историками ВУЗов, аспирантами и соискателями (в 1998 г. было лишь 54 посещения), которым была оказана методическая помощь по выявлению и сбору архивных материалов. Значительное внимание уделяется оформлению и выдаче справок социально-правового характера гражданам, ранее работавшим в НАН Беларуси. Сотрудники ЦНА активно проводят культурно-просветительскую работу, популяризацию достижений белорусской академической науки и ее видных деятелей путем организации и проведения совместных с Национальным музеем истории и культуры Беларуси, Архивом-музеем литературы и искусств, музеем истории НАН Беларуси выставок, на которых экспонировались документы архива.

Бохан, Ю. М. Узбраенне і структура войска Вялікага княства Літоўскага ў другой палове XIV – канцы XVI ст., 2003.
Работа выканана ў Інстытуце гісторыі НАН Беларусі.
Абарона адбылася 1 ліпеня 2003 г. на пасяджэнні Савета па абароне дысертацый Д 01.40.01 пры Інстытуце гісторыі НАН Беларусі.
У рабоце ўпершыню комплексна і на аснове ўсіх прыдатных для гэтага крыніц разглядаюцца віды ўзбраення, ужываныя ў ВКЛ у другой палове XIV – канцы XVI ст., выдзяляюцца два этапы ў іх развіцці. Да пачатку XVI ст. у гэтым працэсе выразна пераважалі заходнія ўплывы, аднак у далейшым адчувальнымі робяцца запазычванні з усходу. Вывучаюцца катэгорыі ваяроў у другой палове XIV – XV ст., удакладняецца спектр такіх катэгорый для XVI ст. і вызначаюцца крытэрыі іх выдзялення. На працягу ўсяго перыяду аснову войска складала кавалерыя. У аснове яе градацыі ляжаў падзел на капійнікаў і стральцоў. Пераход да рэгламентацыі ўзбраення і нормаў службы ў межах усёй дзяржавы назіраецца толькі з пачатку XVI ст., аднак поўнай уніфікацыі ў гэтым сэнсе дасягнуць не ўдалося. Мела месца розніца ва ўзбраенні розных маёмасных груп феадалаў, а таксама лакальныя асаблівасці. У ВКЛ у XVI ст. выдзялялася чатыры лакальных рэгіёны, дзе назіралася спецыфіка ў прыярытэтным выкарыстанні тых ці іншых відаў зброі.

Галенчанка, Г. Я. Францыск Скарына – беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар, 1999.
Работа выканана ў Інстытуце гісторыі НАН Беларусі.
Абарона адбылася ў 1999 г. на пасяджэнні Савета па абароне дысертацый Д 01.40.01 пры Інстытуце гісторыі НАН Беларусі.
Дысертацыя з’яўляецца першым у айчыннай гістарыяграфіі комплексным даследаваннем асноўнай сферы рознабаковай творчасці найбольш выдатнага дзеяча рэнесансавай культуры Беларусі, гуманіста, асветніка Францыска Скарыны, яго кнігавыдавецкай і друкарскай дзейнасці, яго ўплываў на станаўленне і развіццё беларускага і ўсходнеславянскага кнігадруку. У працы прааналізаваны і дапоўнены многія папярэднія даследаванні па асобных праблемах тэмы, падсумаваны агульныя вынікі гістарыяграфічнай традыцыі ХІХ – ХХ стст., крытычна разгледжаны і ахарактарызаваны дасягненні ў галіне крыніцазнаўства.
Аўтар комплексна даследаваў асноўныя рысы эпохі Скарыны, развіццё гісторыка-культурнага працэсу ў Беларусі, этна-сацыяльнай свядомасці беларусаў і ўкраінцаў у канцы ХV – сярэдзіне XVI ст. Вызначаны сацыяльныя, палітычныя і этнічныя катэгорыі, паняцці, якімі шырока карыстаўся Скарына ў сваёй творчасці: «Русь», «рускі» народ, «люд просты паспаліты», «паспольства» і інш. Выкладзена дакладная, заснаваная на рэпрэзентатыўных крыніцах біяграфіі Ф.Скарыны, улічаны апошнія дасягненні беларускіх і замежных даследчыкаў, новыя дакументы скарыніяны, што выяўлены аўтарам у архівах Польшчы, Расіі, Літвы.
Упершыню падрабязна апісаны практычна ўсе беларускія кірылічныя выданні XVI – XVIII стст. Гэта дало магчымасць і ў самой дысертацыі па-новаму ацаніць і прадставіць кнігавыдавецкую і друкарскую дзейнасць пераемнікаў і паслядоўнікаў Скарыны, уплыў яго творчасці на развіццё кніжнай культуры Беларусі, Украіны, у пэўнай ступені і Расіі.

Гарбацкі, А. А. Стараабрадніцтва на Беларусі ў канцы XVII – пачатку XX стст., 1999.
Работа выканана ў Інстытуце гісторыі НАН Беларусі.
Абарона адбылася 3 снежня 1999 г. на пасяджэнні Савета па абароне дысертацый Д 01.40.01 пры Інстытуце гісторыі НАН Беларусі.
Шляхам аналізу ўстаноўлена, што знаходжанне стараабраднікаў на беларускіх землях вывучана фрагментарна і недастаткова. Упершыню гісторыя стараабрадніцтва на Беларусі з канца XVII ст. да пачатку XX ст. разглядаецца як адзінае цэлае. Гэта дазволіла не толькі выявіць асноўныя прычыны перасялення стараабраднікаў на беларускія землі, але і паказаць асаблівасці іх пражывання на Беларусі, а таксама сцвярджаць, што стараабрадніцтва стала тут самастойнай канфесіяй.
Дастаткова шырокія храналагічныя рамкі даследавання дазволілі прасачыць палітыку Расіі і Рэчы Паспалітай у адносінах да расійскіх стараабраднікаў.
Паралельна ў дысертацыі ўпершыню вырашаны і некаторыя іншыя праблемы, а менавіта: перыядызацыя гісторыі ўсяго стараабрадніцтва і гісторыі стараабрадніцтва на Беларусі з канца XVII ст. і да пачатку ХХ ст.; абгрунтаванне ўжывання ў працы слоў «стараабраднік» і «старавер»; на падставе функцыянальных прымет дадзена тыпалагічная характарыстыка паасобных дакументаў аб стараабрадніцтве, якія былі выдадзены расійскім урадам. Абгрунтавана і шырока даецца ў дысертацыі аналіз адносін рускіх стараабраднікаў і мясцовага насельніцтва. Матэрыял аб побыце, абрадах і звычаях стараабраднікаў дае падставы гаварыць аб настойлівай неабходнасці развіцця ў беларускай гістарычнай навуцы этнаграфічнага даследавання рускіх перасяленцаў-стараабраднікаў. Аўтарам удакладнены падлік колькасці стараабраднікаў, якія пражывалі на Беларусі ў вызначаны перыяд.

Калечиц, Е. Г. Экосоциальные системы каменного века Восточной Беларуси, 1995.
Работа выполнена в Институте истории АН Беларуси.
Защита состоялась в 1995 г. на заседании Совета по защите диссертаций Д 006.14.01 при Институте истории АН Беларуси.
Освещение исторического процесса, протекавшего в каменном веке на территории Восточной Беларуси, с помощью археологических источников на фоне эволюции природной среды проведено впервые. Работа написана с позиций системного анализа и отражает новый подход к решению проблем хронологии и поэтапного заселения региона.
Впервые освещаются вопросы хозяйственной стратегии древнейшего населения изучаемого региона, с учетом объективно существующей информации, дана оценка демографической ситуации, хронологических построений.
На базе обширных археологических материалов и данных палеогеографии проведена реконструкция экосоциальных систем каменного века; определено время осуществления «неолитической революции»; выявлены особенности керамического производства; описаны жилища и другие хозяйственно-бытовые объекты, открытые на памятниках мезолита-неолита; обосновано выделение раннего этапа верхнеднепровской культуры, однослойность Бердыжской стоянки. Вместе с коллегами автор работы стояла у истоков создания новой детальной стратиграфической схемы неоплейстоцена.
Рассмотрены проблемы палеоэкологии и палеоэкономики древнейшего населения региона. Отмечено устойчивое равновесие экосоциальных систем до начала бронзового века, когда осуществился переход к производящему хозяйству. Неразрывную взаимосвязь социальной и экологической подсистем, стремление к их равновесию, природа обеспечивала путем включения механизма адаптации для выработки оптимальной хозяйственной стратегии общества к среде обитания.

Корзенко, Г. В. Научные кадры Белоруссии: проблемы формирования и развития (1944 – 1990 гг.), 1996.
Работа выполнена в Институте истории АН Беларуси.
Защита состоялась 26 апреля 1996 г. на заседании Совета по защите диссертаций Д 01.40.01 при Институте истории АН Беларуси.
На основе комплексного подхода проанализирован конкретно-исторический материал о развитии научных кадров Белоруссии в 1944 – 1990 гг. Диссертация выполнена с широким применением количественных данных, впервые выявленных автором статистических и архивных материалов, раскрывает этапы и итоги процесса формирования кадрового потенциала.
Дана цельная картина становления и развития системы профессиональной подготовки научных и научно-педагогических кадров, показаны тенденции роста интеллектуальных сил, изменения в динамике и структуре. Работа содержит новые научно-обоснованные результаты, которые в совокупности решают актуальную проблему.

Ксензов, В. П. Мезолитические культуры Белорусского Подвинья и Поднепровья, 1994.
Работа выполнена в Институте истории АН Беларуси.
Защита состоялась в 1994 г. на заседании Совета по защите диссертаций Д 006.14.01 при Институте истории АН Беларуси.
Автор вводит в археологию каменного века большое количество новых систематизированных материалов, позволяющих более полно осветить проблему заселения территории республики в финальнопалеолитическое и мезолитическое время. В исследуемом регионе на основании типолого-статистического и технико-морфологического анализа кремневых комплексов выделены памятники ряда мезолитических культур – гренской, днепро-деснинской, кудлаевской, неманской, яниславицкой, нарочанского типа.

Левко, О. Н. Формирование и развитие территориально-административных центров северо-восточной Беларуси в IX – XVIII вв., 2000.
Работа выполнена в Институте истории НАН Беларуси.
Защита состоялась 27 июня 2000 г. на заседании Совета по защите диссертаций Д 01.40.01 при Институте истории НАН Беларуси.
Диссертация – первое обобщение ряда узловых вопросов средневекового периода в целом в отдельно взятом регионе. Предложены новые подходы в рассмотрении расселения кривичей на территории Беларуси, формирования границ волостей, образования княжеств-уделов, становления и развития их административных центров. Прослежены роль административных центров разного уровня в развитии торговли в регионе и изменение структуры ремесленных организаций. На материалах культового строительства ведущих административных центров (Витебск, Орша) показана направленность государственной конфессиональной политики в конце XVI – XVIII вв., выделены периоды строительства и реконструкции отдельных культовых объектов.

Літвін, А. М. Антысавецкія ваенна-паліцэйскія фарміраванні на тэрыторыі Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. 1941 – 1944 гг. Вытокі. Структура. Дзейнасць:, 2003 (2000). (Защита в 2000 г., перезащита в 2003 г.).
Работа выканана ў Інстытуце гісторыі НАН Беларусі.
Абарона адбылася 18 снежня 2000 г. на пасяджэнні Савета па абароне дысертацый Д 01.40.01 пры Інстытуце гісторыі НАН Беларусі. (Пераабарона ў БДУ ў 2003 г.).
Праведзеная праца адкрывае новы напрамак даследавання і больш глыбокага разумення сутнасці і асаблівасцяў нацысцкай акупацыйнай палітыкі на тэрыторыі Беларусі ў 1941 – 1944 гг., форм і метадаў дзейнасці антысавецкага супраціву, адносінаў насельніцтва акупіраваных тэрыторый і ваеннапалонных да існуючай у краіне сістэмы.
Атрыманыя вынікі абагульнены і прааналізаваны ў сукупнасці з матэрыяламі, якія ўведзены ў навуковы ўжытак іншымі даследчыкамі. Прааналізаваны і дапоўнены многія папярэднія публікацыі па асобных пытаннях тэмы, звернута ўвага на недакладнасці і памылкі, падсумаваныя агульныя вынікі гістарыяграфічнай традыцыі.
У дысертацыі ўпершыню ў айчыннай гістарычнай навуцы ў цэласным выглядзе разгледжаны працэс стварэння і дзейнасці на тэрыторыі Беларусі антысавецкіх ваенных і паліцэйскіх фарміраванняў, прычыны іх узнікнення, структура і дзейнасць, сістэматызаваны матэрыялы аб фарміраваннях, якія былі створаны за яе межамі, але ў той ці іншай ступені дзейнічалі на яе тэрыторыі.
Новым з’яўляецца тое, што даследаванне антысавецкіх фарміраванняў разглядаецца як адзінае цэлае. Гэта дазволіла выявіць не толькі асноўныя прычыны іх узнікнення, але і выдзеліць асаблівасці, якія былі характэрныя для розных нацыянальных фарміраванняў. Аналіз з’явы ажыццяўляецца на фоне эвалюцыі ваенна-палітычных падзей, якія разгортваліся на занятай агрэсарам беларускай зямлі.

Полетаева, Н. И. Купечество Беларуси (60-е годы ХІХ – начало ХХ века), 2005.
Работа выполнена в Институте истории НАН Беларуси.
Защита состоялась 4 марта 2005 г. на заседании Совета по защите диссертаций Д 01.40.01 при Институте истории НАН Беларуси.
Впервые в белорусской историографии проведено специальное исследование по основным вопросам роли и места купечества в социально-экономическом развитии Беларуси периода капитализма.
Проанализированы изменения в правовом статусе купеческого сословия, выявлены его сословная и гильдейская составляющие, исследована структура и процессы внутрисословной трансформации купечества, вклад купечества в развитие торговли, сферы услуг, кредитных учреждений, его место в муниципальном управлении, развитии культуры, оказании социальной помощи населению.

Снапковский, В. Е. Внешнеполитическая деятельность Белорусской ССР (1944 – 1953 гг.), 1992.
Работа выполнена в Институте истории АН Беларуси.
Защита состоялась 15 января 1993 г. на заседании Совета по защите диссертаций Д 006.14.01 при Институте истории АН Беларуси.
Автор стремился осветить внешнеполитическую деятельность БССР через призму ее соответствия национальным интересам Беларуси. В работе изучены конкретно-исторические обстоятельства конституционных изменений 1944 г. и реакция Запада на этот шаг СССР; исследована дипломатическая история вхождения Беларуси в число первоначальных членов ООН; освещены первые шаги белорусской дипломатии в 1944 – 1946 гг. – от соглашений с Польшей до завершения І-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН; раскрыто влияние «холодной войны», конфронтационных подходов советской дипломатии к развитию отношений с западными державами в рамках ООН на эволюцию позиции белорусской делегации, изменение содержания, стиля и методов ее деятельности в сторону обличительно-пропагандистского уклона; выявлены приоритетные направления деятельности белорусской дипломатии в ООН и на Парижской конференции и их степень соответствия национальным интересам Беларуси; на примере делегации БССР проанализированы позиции внешнеполитического руководства СССР по ключевым вопросам мира и международной безопасности, отношений Восток – Запад, международного сотрудничества в рамках ООН; исследовано отношение СССР к специализированным учреждениям ООН и деятельность БССР в этих учреждениях.